Waarom de oude spiritualiteit in Europa uitgestorven is

Exodus 22:18: “Een heks mag je niet laten leven.” Deze simpele zin is mede verantwoordelijk geweest voor de moord van honderdduizenden vrouwen. Door vrouwen te bestempelen als heks, konden ze vervolgd worden door de inquisitie. De kerk vernietigde op deze manier de laatste restanten avn de oude religies in Europa en vergrootte zo de macht en invloed van de Roomse kerk. Alle wijsheid, kennis en kunde die deze vrouwen bezaten, stierf met hen. 

Wanneer we denken aan de inquisitie denken we allereerst aan de Spaanse inquisitie. Maar hier bedoel ik de pauselijke of Roomse inquisitie, ontstaan in de dertiende eeuw, 250 jaar voor het begin van de Spaanse inquisitie. De inquisitie heeft haar oorsprong in de kruistochten. Een kruistocht was een ‘heilige’ oorlog in het belang van de kerk. Iedereen die deelnam aan een kruistocht mee vocht, werd vergeven voor zijn zonden en kon rijk worden door beloofde plunderingen. In 1099 vond de eerste kruistocht plaatst, met als doel de verovering van Jeruzalem. Andere kruistochten volgden, alle gericht op het veroveren van land buiten Europa. Meer dan een eeuw later, in 1208, werd het model van de kruistocht voor het eerst ingezet binnen Europa. 

In Zuid-Frankrijk leefden de Katharen, een groep afvallige Christenen die zich openlijk verzetten tegen de rijkdom en corruptie van de Roomse kerk. Ze benadrukten direct contact en kennis van het goddelijke. Dit betekende dat er geen priester of kerkelijke hiërarchie nodig was voor een relatie met god. De populariteit van de Katharen maakten hen een bedreiging voor de Roomse kerk, die inkomsten genereerde uit onder andere huwelijken, begrafenissen, boetedoeningen en kwijtschelding van zondes. De paus organiseerde een heilige oorlog om de belangen en winsten van de kerk veilig te stellen. Deze nieuwe kruistocht was niets minder dan een kerkelijk gelegitimeerde genocide, bedoeld om de Katharen, de ‘ketters’, uit te roeien. 

In 1209 ging een leger tussen de 15 en 20 duizend man sterk richting Zuid-Frankrijk. Daar namen ze de stad Béziers in, waar ze van de paus het bevel kregen om alle 15.000 inwoners, mannen, vrouwen en kinderen doodden. Ook de Christelijke burgers. Angst verspreidde zich snel over heel Zuid-Frankrijk. Veel Katharen vluchtten de bergen en bossen in, maar het doden plunderen ging door. In 1255 viel het laatste fort en brak het georganiseerde verzet van de Katharen. Maar het waren niet alleen de Katharen die vervolgd werden, ook de Bogomielen, de Tempeliers en een groot aantal andere groepen, groot genoeg om een bedreiging te vormen voor de Roomse kerk, werden vervolgd. 

In het begin van de 13e eeuw kwam de Spaanse zoon van een edelman, Dominicus Guzmán, naar Frankrijk. Dominic was een groot voorstander van het uitroeien van de ketterij en hij creëerde hiervoor een netwerk van rondtrekkende broeders. Deze mannen, die op blote voeten door het land gingen, leefden (in het begin) een ascetische levensstijl, naar het voorbeeld van de eerste Christenen. Tegelijkertijd waren de broeders, net zoals Dominic zelf, hoog opgeleid en in staat om theologische discussies aan te gaan. Deze broeders spioneerden en verzamelden informatie voor de Roomse kerk. Op deze manier verkregen Dominic en zijn broeders steeds meer macht, invloed en rijkdom. Simon de Montford, de militaire aanvoerder van de kruistochten tegen de Katharen, werd een persoonlijke vriend. In 1214 schonk hij Dominic de inkomsten van een van de veroverde dorpen. In 1216 werd de Orde der Dominicanen officieel gevestigd door de paus. Na de dood van Dominic in 1221 bleef de orde groeien in rijkdom en aantallen. 

In 1233 kregen de Dominicanen de specifieke taak om ketterij uit te bannen. Er werd een permanent tribunaal ingesteld en twee broeders werden de eerste officiele inquisiteurs, die volledig legaal en direct onder autoriteit van de paus ketters zonder proces ter dood konden veroordelen. Volgens oude Romeinse wetten, de basis van het toenmalige rechtssysteem in continentaal Europa (behalve in Zuid-Frankrijk), was dood door verbranding de standaard straf voor heiligschennis. Verdachten werden gemarteld, uitgehongerd, geïsoleerd opgesloten of geketend totdat ze bekenden. Velen van hen pleegden zelfmoord of stierven aan hun verwondingen. Degenen die het proces overleefden mochten terugkeren in de maatschappij of werden op de brandstapel levend verbrand. Deze verbrandingen werden vaak uitgevoerd op feestdagen voor een maximum aantal toeschouwers. 

Het Rooms-Katholieke geloof was in de middeleeuwen het offiële geloof in West-Europa, maar de Roomse kerk heeft nooit volledige autoriteit bereikt. Voor een groot aantal mensen waren de Christelijke heiligen en moeder Maria slechts nieuwe manifestaties van oudere godheden. Europese boeren en burgers gingen op zondag naar de kerk en volgden een deel van de voorschriften van Rome. Daarnaast hadden ze hun oude voorjaarsfeesten, vieringen rondom de zonnewende en herfstequinox, vruchtbaarheidsriten en festivals waarin de oude goden en godinnen nog hun plaats hadden, al werden deze vaak vermomd in Christelijke vorm. In alle gemeenschappen leefden wijze vrouwen met een belangrijke status, als raadgevers, medicijnvrouwen en vroedvrouwen. Zij werden geraadpleegd over het weer en de oogst, het welzijn van het vee, persoonlijke gezondheid, seksualiteit, vruchtbaarheid en het baren van kinderen. De Roomse kerk heeft vanaf het begin van haar bestaan moeten concurreren met deze oude gebruiken en religies. Eén strategie was om deze praktijken te demoniseren om ze zo te proberen uit te bannen. Maar meestal werd er een compromis gesloten. Oude tradities werden simpelweg overgenomen in het Christendom en opnieuw ingericht als Christelijke feestdagen. Goden en godinnen werden vervangen door Christelijke heiligen. Kerken werden gebouwd op heilige plekken. Eeuwenlang is de kerk dus relatief tolerant geweest voor de oude praktijken. 

Dit veranderde toen de inquisitie de Roomse kerk aanspoorde om een agressiever beleid te gaan voeren. Tolerantie veranderde in vervolging. Deelname in oude rituelen werd voortaan bestempeld als hekserij en hekserij werd formeel geclassificeerd als ketterij, waardoor de inquisiteurs konden ingrijpen. Vóór die tijd, tot de vijftiende eeuw, ontkende de Roomse kerk het bestaan van hekserij. Verhalen over heksen werden gezien als fantasie, en iedereen die geloofde in deze fantasie werd gezien als een afvallige en dus als een ketter. Dit veranderde door de ideeën van één inquisiteur, Nicholas Jaquerius. Hij stelde dat de krachten die gebruikt werden door heksen echt waren, en niet moesten worden afgedaan als fantasie. In 1484 veranderde de paus de positie van de kerk ten opzichte van hekserij. De realiteit van hekserij werd erkend, en strafbaar. Hiervoor was het ketterij om te geloven in hekserij. Voortaan werd het ketterij om níet te geloven in hekserij. 

Kort na deze ommekeer, in 1486, is een van de meest verwerpelijke teksten van de westerse cultuur geschreven. De Malleus Maleficarum, hamer van heksen. Dit was een juridische tekst over hekserij, vol met lugubere, pathologische fantasie en pornografische details. Deze tekst werd een surrogaat bijbel voor inquisiteurs, maar ook rechters en magistraten maakten er gebruik van. Alle hekserij kwam volgens de Malleus voort uit lust. Een erotische droom betekende dat je was bezocht door een succubi of incubus, een woedeuitbarsting betekende dat je bezeten was door demonen. Honger, droogte, overstromingen, ziektes en andere natuurlijke fenomenen werden niet meer toegeschreven aan natuurlijke oorzaken, maar aan de werking van helse machten. Doodgeboren kinderen waren vermoord door de vroedvrouw als een offer aan de duivel. Heksen hadden het vermogen om stormen op te roepen, onvruchtbaarheid te veroorzaken, mensen ziek te maken, etc. Vroedvrouwen en andere vrouwen die kennis hadden van vrouwelijke seksualiteit, vruchtbaarheid en spiritualiteit werden aangemerkt als heksen. Het aanzien en vertrouwen die deze (vroed)vrouwen bezaten, en de concurrentie die ze vormden voor de lokale priester, maakten hen een belangrijk doelwit voor de inquisiteur. Vrouwen waren, per bijbelse definitie, ‘gevallen’ en verantwoordelijk voor de zonde. Alles wat er mis ging was in beginsel haar schuld. 

Een cultuur van vervolgingswaanzin was het gevolg. Gewapend met dit verschrikkelijke boek, voerde de inquisitie terreur over Europa. Alle beschuldigingen geuit door twee of drie getuigen werden geaccepteerd als waarheid. Halverwege de 16e eeuw, waren zowel protestanten als katholieken in de ban van de heksenjachten en verbrandden ze vrouwen, soms met honderden tegelijk. In een aantal dorpen zijn álle vrouwen uitgemoord. Deze terreur in Europa en haar koloniën heeft meer dan honderd jaar geduurd. Verlamd door vervolgingswaanzin en angst, zijn honderdduizenden vrouwen en een groot aantal mannen slachtoffer geworden van officiële, legale, gesanctioneerde kerkelijke vervolging en moord. De oude religieuze praktijken zijn hierdoor bijna volledig uit Europa verdwenen.

Deze periode van vervolging ging samen met het begin van de wetenschappelijke revolutie en werd gevolgd door de industriële revolutie. In deze nieuwe moderne wereld was er geen plek voor de herleving van oude spirituele praktijken. Pas na de verschrikkingen van de twee wereldoorlogen onstond er weer wat ruimte. Vrouwen kregen langzaam maar zeker hun vrijheden terug en de invloed van de kerk bleef afnemen. Maar we hebben niet de oude spiritualiteit tot leven kunnen wekken. In plaats daarvan heeft oosterse spiritualiteit dit enorme gat opgevuld voor velen van ons, waaronder ikzelf. Niet alleen yoga, maar ook het Boeddhisme, meditatiepraktijken, tarot, reiki, ayurveda, etc. zijn een uitkomst voor een spiritueel arme cultuur. Alternatieve geneeskunde vormt een welkome aanvulling op de niet holistische westerse geneeskunde. Maar vrouwelijke spiritualiteit is nog steeds slechts een kleine niche. Zelf heb ik religiewetenschappen gestudeerd, maar op geen enkel moment is daar vrouwelijke spiritualiteit besproken of zelfs maar benoemd. Oude spiritualiteit wordt afgedaan als een ‘cult’ of heidens. Hoe meer ik lees en hoe meer ik leer over dit onderwerp, hoe meer ik besef wat een ongelofelijk gemis dit is. Ik ben daarom ook ongelofelijk dankbaar voor yoga en de spirituele ingang die mijn beoefening voor mij heeft geopend.